Nằm giữa núi rừng thâm u, những cột đá gần 400 năm tuổi vẫn đứng trơ gan cùng tuế nguyệt. Đó là điểm độc đáo của khu mộ cổ Đống Thếch (xã Vĩnh Đồng, huyện Kim Bôi, Hòa Bình) - một “kho báu” mang đậm bản sắc văn hóa xứ Mường Động. cùng Taxi nội bài giá rẻ khám phá
Có câu “Nhất Bi, nhì Vang, tam Thàng, tứ Động” để chỉ sự giàu có và độc đáo trên mỗi mảnh đất xứ Mường. Mường Động là một trong những mảnh đất ấy. Với đam mê khám phá những vùng đất mới, từ Hà Nội, theo quốc lộ 21B chúng tôi đi ngược lên huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình - cái nôi trung tâm của văn hóa Mường Động.

Cung đường đèo dốc với độ gập ghềnh, hiểm trở khiến sau gần 3 giờ cả nhóm mới tới nơi. Ấn tượng dọc đường là hình ảnh tuyệt đẹp của con sông Bôi mùa cạn với những tảng đá núi nhấp nhô khỏi mặt nước xanh thẳm, hai bên đường lơ thơ những cây phượng hình dáng kỳ lạ... Thi thoảng làn gió đông thổi mạnh càng gợi nên cảnh sắc thanh bình, thâm u của chốn sơn cước.
Khu di tích mộ cổ Đống Thếch - Di tích lịch sử ở Hòa Bình, còn lưu giữ hàng trăm ngôi mộ cổ của các dòng họ Đinh Công, dân tộc Mường. Xung quanh mộ được chôn nhiều hòn mồ bằng đá cao tới 3m trên khắc chữ Hán ghi tên người đã chết. Người Mường quan niệm rằng người chết vẫn có linh hồn và linh hồn thường được trú ngụ và gửi gắm vào đá. Do đó các cột đá ( hòn mồ ) dựng lên không chỉ có ý nghĩa đơn thuần là đánh dấu mộ.
Những cột đá tảng, cái cao lênh khênh, cái thấp lè tè, tròn hoặc dẹt cắm quanh những ngôi mộ. Trước đây khu này rất rộng với hàng trăm ngôi mộ và hàng ngàn cột đá xanh được chôn xung quanh mỗi mộ giống như một rừng đá. Những cột đá xanh được lấy từ Thanh Hóa, cột đá to nhất có chiều rộng hơn 1m, cao khoảng 4m.

Tất cả được dựng theo hình tròn có quy luật, ẩn dưới mỗi nấm mộ là những đồ tùy táng có giá trị khảo cổ… Phía đầu mộ chôn ba khối đá cao to nhất thành một hàng, phía chân mộ chôn ba khối nhỏ hơn, thấp hơn đối xứng với đầu mộ. Cách bố trí của những cột đá có thể liên tưởng đến những bức tượng moai trên đảo Phục Sinh (ở Chile), có điều những cột đá ở đây không được tạc đẽo thành tượng hình người.

Soi xét kỹ từng cột đá khổng lồ, chúng tôi còn thấy những dòng chữ nho vuông vức hằn in trên mặt đá.
Đống Thếch được cho là có dáng miệng rồng, xưa kia đâu đâu cũng là những cây đại thụ che bóng, quanh năm không có ánh sáng. Với diện tích lên tới 3 ha, Đống Thếch được chia làm hai khu mộ nổi và mộ chìm. Mộ nổi với những bia, cột đá cao tới vài mét tách biệt hẳn tại khu trên là nơi chôn những người có vai vế trong họ lang. Mộ chìm ở khu dưới chỉ được quây bằng những phiến đá bé. Chính những bia đá đã trở thành dấu ấn biểu hiện uy quyền bất khả xâm phạm, cảnh báo bất cứ sự xâm nhập nào của người dân. Cho đến sau năm 1945, khi quân đội giải phóng vào khai phá khu vực Mường Động, những bí ẩn xung quanh khu mộ đá mới dần dần được hé lộ.
Theo tương truyền khu mộ này có niên đại hơn 400 năm và hiện nay, số các tảng đá ngày càng ít đi do sự xâm hại của cả người dân và những tên trộm. Dân bản xứ rỉ tai nhau về các truyền thuyết bí ẩn xung quanh khu mộ cổ. Các cụ, các mế kể lại rằng, người vợ thứ ba của vua Hùng giận chồng đã bỏ lên khai hoang, sinh sống đây cùng với hai người con. Về sau khu vực này trở nên một vùng đất trù phú, đông dân cư. Khi mất, ba mẹ con đã hoá thành ba ngọn núi dáng “rồng chầu” và cùng hướng về kinh đô. Khu đất có địa thế, hình dáng miệng rồng - một thế đất đẹp theo quan niệm thuật phong thuỷ ngày xưa nên từ lâu, dòng họ quan lang Mường Động đã độc chiếm là nghĩa địa, nơi yên nghỉ cuối cùng của dòng họ mình.

Sự huyền bí của Đống Thếch đến nay vẫn chưa được khám phá hết, nó vẫn còn là một bí ẩn. Vì vậy nó còn có sức hút với những người ham mê khảo cổ.